Aleksander Szumanski

TENENBAUM MORDECHAJ

 Tenenbaum Mordechaj, pseud. Jusuf Tamaroff (ur. 1916 r. Warszawa

– zm.20.08.1943 r. Białystok) – działacz syjonistyczny, przywódca powstania w getcie białostockim.

Mordechaj ukończył gimnazjum „Tarbut” w Warszawie. Studiował semitystykę na Uniwersytecie Warszawskim. Interesował się astronomią i kulturą Wschodu, poznał język arabski. W 1935 r. wstąpił do syjonistycznej organizacji Frajhajt, związanej z Poalej Syjon. Od 1938 r. należał do Centralnego Komitetu He-Chaluc.

Był jednym z twórców podziemia żydowskiego w czasie okupacji. Działał w organizacji Dror He-Chaluc – syjonistycznej organizacji młodzieżowej, która współtworzyła Żydowską Organizację Bojową. Wojna zastała go w Wilnie. Do Białegostoku został przysłany przez żydowskie podziemie w listopadzie 1942 r. Jego zadaniem było stworzenie zorganizowanego ruchu oporu. Powołał tzw. Blok B – zjednoczenie części żydowskich organizacji podziemnych.

Po tzw. "aryjskiej stronie" podawał się za Tatara, posługując się dokumentami na nazwisko Jusuf Tamaroff. W ramach działalności podziemnej podróżował pomiędzy Warszawą, Białymstokiem, Częstochową, Będzinem i Krakowem, a także Grodnem, Kowlem i Wilnem. Aktywizował żydowskie podziemie, przenosił informacje. W Warszawie działał w Żydowskim Komitecie Narodowym oraz Żydowskiej Organizacji Bojowej.

Uczestniczył także w pracach przy tworzeniu Archiwum Ringelbluma, dokumentującego sytuację w getcie warszawskim. Za jego przykładem w Białymstoku stworzył wraz z Herszem Mersikiem archiwum wzorowane na warszawskim. Pisał w dzienniku:

"Jesteśmy inicjatorami i organizatorami Archiwum Żydowskiej Martyrologii pod jarzmem hitlerowskim. Listy naszych towarzyszy, nasze odwiedziny i wyjazdy, zbieranie materiałów przez samych kolegów we wszystkich skupiskach żydowskich – położyły fundament pod stworzenie tego archiwum".

Na wiosnę 1943 r. Bronka Winnicka zdołała na polecenie Tenenbauma wynieść z getta dwa zbiory dokumentów, które zamknięto w metalowych puszkach. Przekazała je porucznikowi AK Bolesławowi Filipowskimu, którego Tenenbaum znał osobiście. Filipowski zakopał puszki w ogrodzie domu przy ul. Piastowskiej w Białymstoku. W 1945 r. oddał je przedwojennemu znajomemu z Sokółki, doktorowi medycyny Lwu Blumentalowi, który ukrył je w Śniadowie. Później dokumenty zostały wydobyte z ziemi, a zbiór był badany przez historyków w Białymstoku i Łodzi. W Białymstoku zrobiono kopie dokumentów i przekazano do Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Oryginały zostały wywiezione do Izraela i zdeponowane w Archiwum Instytutu Yad Vashem.

Pod koniec grudnia 1942 r. Tenenbaum udał się do Grodna. Podczas spotkania z członkami Judenratu apelował, aby poczynić przygotowania do zbrojnego oporu. Na propozycję odpowiedzieli pozytywnie syjoniści, jednak urzędnicy Judenratu byli negatywnie nastawieni do propozycji oporu i walki. Uważali, że trzeba współpracować z Niemcami, ponieważ wierzyli, że potrzebują oni Żydów do pracy. Chociaż wizyta w Grodnie nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, Mordechaj wywarł ogromne wrażenie na młodych grodzieńskich Żydach. Grupy Droru utrzymywały kontakt z partyzantami i w przyszłości planowana była wspólna walka. Postanowiono, że dziewczęta-łączniczki pojadą do Białegostoku. Po tych rozmowach Tenenbaum podjął kolejne działania, m.in. wydał odezwę do Żydów, w której apelował, aby nie wierzyli w fałszywe obietnice Niemców. Skupił wokół siebie grupę ludzi. Mimo skromnych możliwości, zaczęli produkcję granatów i butelek zapalających.

Po pierwszej „akcji” w getcie w lutym 1943 r., przygotowania do powstania nabrały tempa. Tenenbaum doprowadził do zjednoczenia wszystkich organizacji podziemnych i stanął na ich czele. Trudny proces negocjacyjny opisuje jedna z działaczek podziemia Chajka Grossman. Linia podziału przebiegała przede wszystkim między syjonistami a komunistami. Ci ostatni chcieli, aby głównym filarem oporu przeciw Niemcom stała się walka partyzancka w lesie. Według Tenenbauma natomiast najpierw trzeba było „wypełnić swój obowiązek w getcie”.

Powstanie wybuchło rankiem 16 sierpnia 1943 r., kiedy uczestnicy ruchu oporu zorientowali się, że Niemcy otaczają getto i przygotowują się do wywózki wszystkich Żydów. Tenenbaum dowodził nim ze swojego pokoju na ul. Ciepłej 13. Chajka Grossman tak wspomina chwile z początku powstania, kiedy widziała Tenenbauma po raz ostatni:

"Mordechaj zaskoczył mnie w tych ostatnich chwilach. Jego pokój był posprzątany, łóżka pościelone, na stole kolorowy obrus. Z szafki na ścianie Mordechaj wyjął broń wyjętą z kryjówek w naszym sektorze. Był uczesany, miał na sobie szary garnitur, kołnierzyk miał zapięty, a buty wyczyszczone. Siedział przy stole, słuchając raportów (...). Słuchał w milczeniu, nie przeklinał. Nie usłyszałam ani razu jego ulubionego „cholera”. Każdego wysłuchiwał do końca i wydawał krótki rozkaz: „Nie strzelajcie do Niemców na Jurowieckiej. Jeśli spróbują wejść na nasz teren, nie pozwólcie im. Strzelajcie” (...). Czy to był Mordechaj, nerwowy, dynamiczny, rzutki Mordechaj, tak łatwo wpadający w entuzjazm? To prawda, jego oczy płonęły, ale jego ruchy były opanowane, a odpowiedzi celne i jasne. (...). To był z pewnością nowy Mordechaj. To był dowódca, który wiedział, że robi, co do niego należy.

20 sierpnia 1943 r., gdy padł ostatni punkt obrony – szpital przy ul. Fabrycznej, Tenenbaum wraz Danielem Moszkowiczem prawdopodobnie popełnili samobójstwo, co ustalił historyk i uczestnik ruchu oporu Szymon Datner.

https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/4340-tenenbaum-mordechaj