Aleksander Szumanski

GENERAŁ ELŻBIETA ZAWACKA DAMA ORŁA BIAŁEGO

Elżbieta Zawacka, ps. „Zelma”, „Sulica”, „Zo” (ur. 19 marca 1909 r. w Toruniu,

1. 10 stycznia 2009 r. w Toruniu – kurierka Komendy Głównej Armii Krajowej, jedyna spośród 15 kandydatek, która pomyślnie przeszła ćwiczenia i służyła potem jako cichociemna.

Matematyczka, profesor nauk humanistycznych specjalizująca się w historii najnowszej, w 2006 r. jako druga Polka w historii Wojska Polskiego awansowana na stopień generała brygady. Dama Orderu Orła Białego.

Elżbieta Zawacka urodziła się w czasie, gdy Toruń znajdował się pod zaborem pruskim, jednak szkołę podstawową i gimnazjum kończyła już w wolnej Polsce. Maturę zdała w Żeńskim Gimnazjum Humanistycznym, a następnie skończyła studia matematyczne na Uniwersytecie Poznańskim. Na czwartym roku studiów związała się z Organizacją Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju (późniejsze PWK). Po studiach podjęła pracę jako nauczycielka w szkole średniej i udzielała się społecznie jako instruktor Przysposobienia Wojskowego Kobiet (PWK). Przed rokiem 1939 pełniła w Katowicach funkcję komendantki Rejonu Śląskiego PWK.

OBRONA LWOWA

We wrześniu 1939 r. jako żołnierz Lwowskiego Kobiecego Batalionu Pomocniczej Służby Wojskowej (utworzonego przez Komitet Obywatelski obrony Lwowa) brała udział w obronie Lwowa.

W październiku 1939 roku wstąpiła do tworzącej się Służby Zwycięstwu Polski i pozostawała w jej szeregach aż do końca 1945 r. Na początku swej podziemnej działalności działając pod pseudonimem "Zelma" współorganizowała struktury SZP - ZWZ na Górnym Śląsku.

Pod koniec 1940 r. "Zo" przeniesiono do Warszawy – dostała przydział do Wydziału Łączności Zagranicznej Komendy Głównej Armii Krajowej "Zagroda". Od połowy

1941 r. jeździła pomiędzy Warszawą a Berlinem, przewożąc w obie strony pocztę, która kursowała przez Szwecję do Londynu i z powrotem. Jej zadaniem było też zorganizowanie szlaków kurierów podążających do Londynu przez Niemcy. W latach 1939–1945, korzystając z fałszywych dokumentów, przekraczała granicę Rzeszy Niemieckiej setki razy (przy setnym, w 1942 r, przestała liczyć), przenosząc raporty, meldunki i informacje, zaś w przerwach między wyprawami uczyła i była uczona na tajnych kompletach.

CICHOCIEMNA

W lutym 1943 r. wyruszyła jako emisariuszka Komendanta Głównego AK Stefana Roweckiego przez Niemcy, Francję, Andorę, Hiszpanię i Gibraltar do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Jej misja miała dwa cele: poprawę łączności pomiędzy Sztabem Naczelnego Wodza w Londynie, a KG AK w Warszawie oraz przedstawienie żądań gen. Stefana Roweckiego na temat regulacji prawnych dotyczących sytuacji kobiet w Wojsku Polskim. Z Londynu powróciła 10 września

1943 r. zrzucona ze spadochronem w ramach akcji „Neon 4" na placówkę „Solnica” pomiędzy zabudowaniami majątku we wsi Osowiec, a folwarkiem we wsi Chawłowo. Zrzut przyjęty we wsi Wólka Brzozokalska, obecnie Adamów Wieś, koło Grodziska Mazowieckiego, w zabudowaniach Jana Siwca. Przyjęta przez dowódcę kapitana nawigacji  Stanisława Króla "Ekipa XXIX" wraz z por. Bolesławem Polończykiem „Kryształ” i ppor. Fryderykiem Serafińskim „Drabina”. Po przedostaniu się do Warszawy przez kilka dni przebywała pod opieką "Ciotki cichociemnych" Ireny Semadeni w jej mieszkaniu w Warszawie przy ulicy Noakowskiego 20 m. 3.

Była jedyną kobietą wśród cichociemnych. Pewną charakterystykę "Zo" daje Jan Nowak-Jeziorański w książce Kurier z Warszawy:

"Nawet w konspiracji, gdzie panuje anonimowość, „Zo” stała się postacią legendarną. (...) straciła rodzinę. Uchodziła za człowieka ostrego i wymagającego od innych, ale najbardziej od samej siebie. Jej oddanie służbie było bohaterstwem (...)".

Średniego wzrostu, blondynka o niebieskich oczach miała w sobie coś męskiego. Była surowa, poważna, trochę szorstka i bardzo rzeczowa. W czasie rozmowy ani razu nie uśmiechnęła się, nie padło ani jedno słowo natury bardziej osobistej, nic co nie wiązało się ze służbowym tematem. „Zo” nie miała na to czasu. Dopiero na pożegnanie poczułem ciepły, mocny uścisk dłoni i usłyszałem lekkie westchnienie: Daj Boże, żebyście dotarli(...).

POWSTANIE WARSZAWSKIE, EMIGRACJA I POWRÓT DO KRAJU

W marcu 1944 t., gdy "Zo" zagroziło aresztowanie, wycofano ją z działalności kurierskiej i przeniesiono do służby w dowództwie Wojskowej Służby Kobiet (WSK). Działając w WSK, brała udział w powstaniu warszawskim, a po kapitulacji przedostała się do Krakowa, gdzie odbudowywała zerwaną łączność ze Sztabem Naczelnego Wodza. Zdemobilizowana w lutym 1945 r. dalej pracowała w konspiracji: najpierw w Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj, następnie w Zrzeszeniu Wolność i Niezawisłość.

Z działalności antykomunistycznej zrezygnowała w 1946 r., podejmując pracę w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego przy Ministerstwie Obrony Narodowej, z której – ze względów politycznych – musiała zrezygnować w 1948 r.

W latach 1948–1951 pracowała jako nauczycielka w Łodzi, Toruniu i Olsztynie.

5 września 1951 r. została aresztowana przez MBP i po procesie skazana na 10 lat pozbawienia wolności. Na wolność wyszła 24 lutego 1955 r.

Wróciła do pracy w szkolnictwie, ucząc w szkołach w Sierpcu i Toruniu, nie zaniedbując jednak samodzielnej nauki. W 1965 r. na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika ( UMK) w Toruniu obroniła doktorat (promotor: prof. Ludwik Bandura)

i podjęła pracę na stanowisku adiunkta Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku.

W 1973 r. na Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie (obecnie: Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej) uzyskała stopień doktora habilitowanego. Nie mając szans na utworzenie własnego zakładu andragogiki w Gdańsku (o czym marzyła), w 1975 r. przyjęła propozycję UMK przyjęcia stanowiska w nowo powstałym Instytucie Pedagogiki i Psychologii. W 1976 r. wyjechała w celach naukowych do Londynu, po powrocie spotkały ją liczne szykany i represje tak ze strony SB, jak i władz Instytutu, w którym pracowała. Przeszłą dwa zawały serca oraz długą rekonwalescencję, a w 1978 r. została zmuszona do odejścia na emeryturę. Do badań z zakresu nauk pedagogicznych nigdy nie powróciła.

Jeszcze w latach sześćdziesiątych Elżbieta Zawacka zajęła się gromadzeniem materiałów historycznych, dokumentujących działalność Armii Krajowej w czasie wojny, jako emerytka powróciła do tej pracy. Działała w ruchu kombatanckim „Solidarności”, w 1986 współorganizowała w Toruniu Klub Historyczny przy toruńskim oddziale Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (działający następnie jako Klub Historyczny im. Antoniego Antczaka).Dzięki jej zaangażowaniu grono kilku osób w Toruniu zainicjowało w końcu 1988 r. powstanie ogólnopolskiego stowarzyszenia byłych żołnierzy Armii Krajowej (obecnie Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej). W pierwszym zarządzie głównym tej organizacji, który kładł podwaliny pod jej dalszy rozwój, pełniła funkcję wiceprezesa Zarządu Głównego. W 1990 r. zainicjowała utworzenie Fundacji „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej” – była jej pierwszym prezesem, a po latach honorowym przewodniczącym Rady. Klub Historyczny im. Antoniego Antczaka był integralną częścią założonej przez Elżbietę Zawacką Fundacji i funkcjonował do początku XXI w.

W 1989 r. została laureatką Medalu Stolema – wyróżnienia przyznawanego w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim osobom, które w szczególny sposób przyczyniły się do pomnożenia dorobku i osiągnięć kultury Pomorza lub do ich spopularyzowania.

W 1990 r. została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski,

a w 1993 r. Krzyżem Komandorskim tego orderu z gwiazdą. Od 1996 r. była profesorem nauk humanistycznych. W 1993 r. Rada Miasta Torunia przyznała jej tytuł Honorowego Obywatela tego miasta, w 2008 r. została Honorowym Obywatelem Piastowa.

3 maja 2006 r. na wniosek warszawskich środowisk kombatanckich Prezydent RP Lech Kaczyński awansował ją do stopnia generała brygady. Została wówczas drugą po Marii Wittek  kobietą – generałem w historii Wojska Polskiego.

Profesor Elżbieta Zawacka została dwukrotnie odznaczona Orderem Wojennym Virtuti Militari V klasy i pięciokrotnie Krzyżem Walecznych; w 1995 r. prezydent Lech Wałęsa odznaczył ją Orderem Orła Białego. W 2002 r. otrzymała Nagrodę „Kustosz Pamięci Narodowej” z rąk Prezesa IPN prof. Leona Kieresa.

W 1990 r. z jej inicjatywy powstała Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służbie Polek w Toruniu, obecnie Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej.

Gen. bryg. Elżbieta Zawacka jest fundatorką pomnika Wojskowej Służby Kobiet w Warszawie.

Zmarła w wieku niemal 100 lat, pochowana na Cmentarzu św. Jerzego w Toruniu.

UPAMIĘTNIENIE

Imię gen. bryg. prof. Elżbiety Zawackiej przyjęły: Biblioteka Pedagogiczna w Toruniu

(4 listopada 2009 r.), Szkoła Podoficerska Wojsk Lądowych w Zegrzu

(8 listopada 2009 r.), Gimnazjum nr 2 w Toruniu oraz Zasadnicza Szkoła Zawodowa

nr 1 i Technikum nr 1 w Zespole Szkół Ekonomicznych w Toruniu (19 marca 2010 r.). Również nowy most drogowy w Toruniu otrzymał imię generał Elżbiety Zawackiej.

Na podstawie decyzji Nr 156/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia

11 czerwca 2013 r. imię Elżbiety Zawackiej przyjął Region Wsparcia Teleinformatycznego w Bydgoszczy.

W 2014 r. nakładem Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej i Oficyny Wydawniczej „Rytm” ukazała się drukiem biografia gen. Elżbiety Zawackiej autorstwa

Katarzyny Minczykowskiej, wieloletniej współpracowniczki „Zo”.

("Cichociemna. Generał Elżbieta Zawacka 1909-2009"). Publikacja została wyróżniona Nagrodą Klio I stopnia w kategorii autorskiej (2015 r.).

Regionalne Centrum Informatyki w Bydgoszczy na podstawie decyzji Ministra Obrony Narodowej Nr 134/MON z 4.10.2018 roku przyjęło imię gen. Elżbiety Zawackiej ps. „Zo” jako swego patrona.

Jedna z ulic w Poznaniu na Strzeszynie nosi imię Elżbiety Zawackiej.

WSZYSTKIE ODZNACZENIA

Order Orła Białego (1995 r.).

Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (dwukrotnie: 10 września 1943 r/

i 2 października 1944 r.)

 Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1993 r.

Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1990 r.)

Krzyż Walecznych (pięciokrotnie: 1941, 1942, trzykrotnie 1943 r.)

Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (1944 r.)

Krzyż Wolności i Solidarności (pośmiertnie, 2017 r.)

Medal Wojska (czterokrotnie 1970 r.Krzyż Armii Krajowej (1970 r.)

Krzyż Czynu Bojowego PSZ n Z (1991 r.)

Medal „Pro Memoria” (2005 r.)

Odznaka Honorowa za Zasługi dla Województwa Kujawsko-Pomorskiego (2009 r)

Znak Spadochronowy Armii Krajowej (1954 r.)

Krzyż Obrony Lwowa (1981 r )                            

 Medal „Polonia Mater Nostra Est” (1997 r.)